Философия Муми‑троллей, часть 2: «Они решили никогда не беспокоиться друг за друга»Muumifilosofiaa osa 2: “He olivat päättäneet, etteivät olisi koskaan levottomia toistensa takia”
В первой части серии статей рассматривались абсурдные черты Муми‑дола, а также различные способы реагирования на непредсказуемость и неопределенность мира. Во второй части мы обсудим дополнительные ответы на вопросы о сложности мира. Один из них можно найти в философии свободного сообщества Муми-долины.
Sarjan ensimmäisessä osassa tarkasteltiin Muumilaakson absurdeja piirteitä sekä erilaisia tapoja reagoida maailman ennustamattomuuteen ja epävarmuuteen. Tässä sarjan toisessa osassa haetaan lisää vastauksia monimutkaiseen maailmaan. Yksi mahdollinen vastaus löytyy Muumilaakson filosofiassa yhteisöstä, jossa jokainen otus on vapaa.
В рассказе «Опасное лето» (Туве Янссон, 1954) группа жителей Муми‑дола вдохновляется идеей поставить пьесу. Муми-папа пишет для нее сценарий. И текст, и сам Муми-папа в роли актера трансформируются на протяжении всей пьесы. Идеи Муми-папы возникают и меняются, и все решения, связанные с текстом, могут быть изменены. Пьеса, и это типично для Муми-дола, – воплощенная свобода; никогда не нужно придерживаться плана, если вы этого не хотите.
И свобода, и темы принятия собственных решений являются важными как в Муми‑долине, так и в экзистенциальной философии. Если мы посмотрим на жизнь в 2020-х годах с социологической точки зрения, то станет ясно, что наше время характеризуется индивидуализмом и всеобъемлющим ускорением изменений в ритме жизни и окружающих обстоятельствах. Мы постоянно вынуждены делать выбор в отношении собственной жизни, и последствия этого выбора – в мире, полном неопределенности – не всегда можно предсказать.
Vaarallisessa juhannuksessa (Tove Jansson, 1954) joukko Muumilaakson asukkaita innostuu esittämään näytelmän. Muumipappa kirjoittaa siihen käsikirjoituksen. Kuten Muumipappa omassa näyttelijänroolissaan, hänen kirjoittama käsikirjoituskin elää näytelmän edetessä. Muumipapan ideat syntyvät ja vaihtuvat, ja kaikki näytelmään liittyvät päätökset ovat muutettavissa. Näytelmä on, Muumilaaksolle tuttuun tapaan, vapauden ilmentymä; suunnitelmassa ei ole ikinä pakko pitäytyä, jos niin ei halua.
Sekä vapaus että omien valintojen tekemisen teemat ovat olennaisia niin Muumilaaksossa kuin eksistentialistisessa filosofiassakin. Jos 2020‑luvun elämää taas tarkastellaan sosiologisesta näkökulmasta, on selvää, että aikaamme leimaa sekä yksilöllistyminen että kokonaisvaltainen elämänrytmin sekä ympäröivien olosuhteiden muutosten kiihtyminen. Joudumme jatkuvasti tekemään valintoja oman elämämme suhteen, eikä näiden valintojen seurauksia pysty aina epävarmassa maailmassa ennustamaan.
Человек выбирающийValitseva yksilö
В культуре, поощряющей саморефлексию, выбор также должен ощущаться подлинным и личным, а это означает, что человек должен постоянно обдумывать вопросы, связанные с собственной индивидуальностью. Кроме того, нужно терпеть беспокойство по поводу всех упущенных возможностей, потому что их больше, чем времени на реализацию всех идей. Тревогу вызывают также разные требования. Будь тем‑то и тем-то, сделай это или то, а кто-то другой уже говорит: «Не так, а вот так».
Эти требования часто противоречивы, поэтому, если следовать лишь желаниям и указаниям других, создать четкие жизненные принципы невозможно. Кроме того, в конечном счете, всегда приходится делать выбор самому, потому что никто другой не может понимать ваши обстоятельства так же хорошо, как вы сами.
Itsereflektioon kannustavassa kulttuurissa valintojen on myös tunnuttava aidoilta ja omilta, eli yksilön on jatkuvasti pohdittava isoja, omaan yksilöllisyyteen liittyviä kysymyksiä. Lisäksi on siedettävä ahdistus kaikista hukkaan valuvista mahdollisuuksista, sillä niitä on enemmän kuin aikaa toteuttaa kaikki ideat. Ahdistusta synnyttävät myös mitä moninaisemmat vaatimukset. Ole sitä ja tätä, tee näin, mutta toinen jo sanookin, että ei noin, vaan näin.
Vaatimukset ovat usein ristiriitaisia keskenään, joten jos kuuntelee vain muiden toiveita ja käskyjä, selkeän ohjenuoran luominen elämälle on mahdotonta. Sen lisäksi valinnat joutuu viime kädessä aina tekemään itse, sillä kukaan muu ei voi tuntea valintojen kontekstia yhtä hyvin kuin itse.
Когда наш выбор ориентирован на будущее, мы не можем быть вполне уверены, что же именно мы выбрали. Только оглядываясь назад, мы можем увидеть последствия наших действий (и сможем ли?). В повести «Опасное летo» оказываются вознаграждены и аккуратность, и забывчивость Муми‑мамы. Когда Муми-дом заполняется водой, накануне на кухне была сделана лишь часть домашних дел: «Хорошо еще, что я выбросила мусор из ведра, — сказала она, вытерев глаза. — И забыла принести дров!» Даже при наводнениях бывают счастливые совпадения.
Возможность выбора также является признаком свободы. Она включает в себя и принуждение выбирать. Финский философ Юкка Лааяринне интерпретирует философию Муми‑дола как взгляд на жизнь, подобную лесу: каждый должен найти свое собственное направление, у каждого дерева. Индивидуальность может быть одновременно как бременем, так и спасением, и каждый должен сам выбрать, на чем основан смысл его собственной жизни.
Kun teemme tulevaisuutta koskevia valintoja, emme voi olla varmoja, mitä tarkalleen ottaen olemme tulleet valinneeksi. Vasta jälkikäteen, jos silloinkaan, voimme nähdä tekojen seuraukset. Vaarallisen juhannuksen (1954) tulvassa Muumimamman säntillisyys ja laiminlyönti kumpikin tuovat hyviä seurauksia kun Muumitalo täyttyy tulvavedestä ja vain osa keittiön kotiaskareita on edellisenä päivänä tullut tehdyksi: Olipa ihanaa, että tyhjensin likaämpärin! hän sanoi pyyhkien silmiään. Ja unohdin tuoda halkoja sisään! Tulvakatastrofissakin on onnellisia sattumia.
Valinnanmahdollisuus on myös vapauden merkki. Tähän vapauteen kuuluu pakko: valinnanpakko. Suomalainen filosofi Jukka Laajarinne tulkitsee Muumilaakson filosofian näkevän elämän jonain metsän kaltaisena. Jokaisen on etsittävä oma suuntansa, jokaisen puun kohdalla. Yksilöllisyys voi samaan aikaan olla siis niin taakka, kuin pelastuskin, ja jokaisen on itse valittava se, mihin oman elämänsä merkityksellisyys perustuu.
Тревога выбораValinnanahdistus
Но не слышно было звуков, так ее напугавших, — всех этих шорохов, стонов, звона, треска... Опасность таилась внутри дома, а не вне его.
Mutta kaikki pelottavat äänet olivat poissa, kaikki mikä ulvoi, rämisi, särkyi, paukkui ja repeytyi. Vaara oli talossa, ei sen ulkopuolella.
Tove Jansson
«Филифьонка в ожидании катастрофы», в сборнике «Сказки долины Муми‑троллей» (1962)
Vilijonkka joka uskoi onnettomuuksiin, kokoelmassa Näkymätön lapsi (1962)
В Муми‑доле природное явление часто приходит на помощь при выборе, например, наводнение или шторм. Филифьонка освобождается от своей тревоги штормом. Как и в случае с тревогой в целом, причины страха для самой Филифьонки неопределенны. На самом деле это касается всего ее образа жизни: она привыкла жить, ища безопасности в вещах, рутине и распорядке. Филифьонка не знает, как жить по-другому. В буре, когда ее дом разрушен, а имущество уничтожено, онa понимает, что в ее жизни не было никакого смысла.
Как предполагает экзистенциальная философия, мир и жизнь изначально неопределенны. Наша культура, которая фокусируется на личности и достижениях, позволяет нам искать причины жизненных невзгод в самой личности: в ее выборе, действиях и дарах. Когда человек лавирует среди многочисленных возможностей, а общество говорит ему, что он может сделать все что угодно и способен получить все, он в своем планировании жизни может почувствовать порыв достичь этих целей.
Muumilaaksossa valinnoilta usein pelastamaan saapuu jokin luonnonilmiö, vaikkapa tulva tai myrsky. Vilijonkan vapauttaa ahdistuksestaan myrsky. Kuten ahdistuksessa yleensäkin, pelon syyt ovat Vilijonkallakin epämääräisiä. Kyse on oikeastaan koko hänen elämän ja olemisen tavastaan; hän tottunut suorittamaan elämää, hakien turvaa esineistä ja rutiineista ja järjestelystä. Vilijonkka ei osaa elää toisella tavalla. Myrskyssä hän ymmärtää kotinsa ja esineistönsä tuhoutuessa, että hänen elämästään oli puuttunut merkityksellisyys.
Kuten eksistentialistinen filosofia antaa ymmärtää; maailma ja elämä ovat luonteeltaan epävarmaa. Yksilöön ja suorituksiin keskittyvä kulttuurimme taas mahdollistaa sen, että elämän kurjuuden syitä haetaan yksilöstä itsestään: hänen valinnoistaan, toimistaan, lahjoistaan. Kun luovimme lukuisten mahdollisuuksien keskellä, ja yhteiskunta sanoo meille meidän pystyvän mihin vain, ja saavamme mitä vain, voi yksilölle oman elämän suunnittelussa tulla hoppu saavuttaa kaikki.
Однако Муми‑долина отличается от реального мира по крайней мере тем, что большую часть времени там никто на самом деле ни к чему не стремится. Персонажи просто живут. Они живут именно в сообществе Муми-троллей, не-обществе, потому что многие из социальных структур в там не нужны, слабы или удалены.
Понятие оплачиваемой работы также почти полностью отсутствует. В результате смысл и достоинство каждого существа в Муми‑долине формируются по отношению к их ближайшему окружению, а не столько, например, к их заработкам или успехам в трудовой жизни. Жителям также редко приходится задумываться об общественных обязанностях или проблемах, и они почти никогда не становятся для кого-то неизвестными именами или цифрами в статистиках, как обычные люди, живущие повседневной жизнью в 2020-х годах.
Muumilaakso kuitenkin eroaa tosimaailmasta ainakin sen suhteen, että useimmiten kukaan ei varsinaisesti pyri mihinkään. Muumilaakson asukkaat enemmän vain oleilevat. He asuvat nimenomaan muumiyhteisössä, ei‑yhteiskunnassa, sillä monet Muumilaakson yhteiskunnallisista rakenteista ovat tarpeettomia, heikkoja tai etäisiä.
Myös ansiotyön konsepti puuttuu lähestulkoon kokonaan. Tämän seurauksena jokaisen Muumilaakson otuksen merkitys ja arvokkuus muodostuvat suhteessa lähipiiriin, ei niinkään esimerkiksi työelämän ansioihin tai menestykseen. Asukkaat eivät myöskään joudu juurikaan pohtimaan yhteiskunnallisia vastuita tai kysymyksiä, eivätkä he juuri koskaan ole kenellekään tuntemattomia nimiä tai lukuja tilastoissa, kuten tavalliset arkea 2020‑luvulla elävä ihmiset.
Муми‑община, где все свободны? Yhteisöllinen muumiyhteisö, jossa jokainen on vapaa?
В Долине Муми‑троллей интересно сосуществуют общинность и индивидуализм. Философия Муми-троллей подчеркивает важность сообщества как основы хорошей жизни. Однако, как показывает Лааяринне, Янссон, похоже, также пишет: не будь хаттифнаттом. То есть надо формировать свое мнение, основанное на собственных мыслях, а не просто смотреть и повторять то, что делают другие.
Личная свобода была, очевидно, также очень важна для Янссон:
Muumilaaksossa yhteisöllisyyden ja yksilökeskeisyyden kesken vallitsee mielenkiintoinen liitto. Muumien filosofia korostaa yhteisön merkitystä hyvän elämän perustana. Kuten Laajarinne osoittaa, Jansson kuitenkin vaikuttaa myös kirjoittavan, älä ole hattivatti. Eli muodosta omat mielipiteesi oman ajattelusi pohjalta, äläkä vain katso ja toista perässä, sitä mitä muut tekevät.
Yksilönvapaus on selvästi ollut Janssonille tärkeää:
Они решили никогда не беспокоиться друг за друга; таким образом они избегали взаимных упреков и предоставляли друг другу — насколько это возможно – полную свободу действий.
He olivat päättäneet, etteivät olisi koskaan levottomia toistensa takia; siten he antoivat toisilleen hyvän omantunnon ja niin paljon vapautta kuin mahdollista.
Tove Jansson
«Тайна хаттифнаттов» в сборнике «Сказки Долины Муми‑троллей» (1962)
Hattivattien salaisuus, kokoelmassa Näkymätön lapsi (1962)
Однако, когда Муми‑папа вспоминает свое детство и юность, он признает, что не был бы самим собой без влияния других существ. По мнению Лааяринне, трудно не сравнить ход мыслей Муми-папы с ходом мыслей философа-экзистенциалиста Жана-Поля Сартра: оба стремились жить независимо от своих близких, но оба добились лишь незначительных результатов. В книге «Мемуары Папы Муми-тролля» (1950) персонаж, размышляя о своей жизни, по-своему понимает значимость других, вовлеченных в нее:
«Под конец, я хочу горячо поблагодарить всех тех, кто в свое время споспешествовал тому, что жизнь моя стала, безусловно, произведением искусства».
Янссон, кажется, пишет, что ответ абсурду жизни — это сообщество и мирный союз свободы и заботы. Каждый всегда свободен для самостоятельного приключения, но помощь всегда приходит, когда она нужна.
Kuitenkin Muumipapan muistellessa lapsuuttaan ja nuoruuttaan, hän myöntää, ettei hän olisi hän ilman muiden otusten vaikutusta. Laajarinteen
mielestä Muumipapan ajatuksenjuoksua on vaikea olla vertaamatta eksistentialistifilosofi Jean‑Paul Sartreen; kummankin tavoitteena oli elää riippumattomana läheisistään, mutta kumpikin onnistui siinä vain huonoin tuloksin. Muumipapan urotöissä (1950) Muumipappa ymmärtää elämäänsä pohdittuaan, elämänsä asianosaisten merkityksen hänelle ominaisella tavallaan:
Lopuksi tahdon kiittää lämpimästi kaikkia, jotka vaikuttivat aikoinaan siihen, että elämästäni on tullut taideteos.
Jansson vaikuttaa kirjoittavan, että vastaus elämän mielettömyyteen on yhteisö, sekä vapauden ja hoivan rauhanomainen liitto. Otus on vapaa seikkailemaan itsenäisesti, mutta apu saapuu aina, kun sille on tarvetta.
В «Волшебной зиме» (1957) Малышка Мю катается на коньках по морю и падает на лед. Туу‑Тикки делает важное замечание об уходе за другими:
«Муми‑тролль тут же ринулся ее спасать. A Туу-Тикки, поглядев еще немного, пошла в купальню и поставила воду на огонь. «Да, да, — думалa, она вздыхaя. — Вот так бывает всегда в приключенческих повестях. Все только и делают, что спасают друг друга и спасаются сами. Хотела бы я, чтобы кто-нибудь когда-нибудь написал о той, кто пытается потом согреть героев».
Taikatalvessa (1957) Pikku Myy luistelee merellä ja putoaa jäihin. Tuu‑tikki tekee tärkeän huomion hoivasta:
Muumipeikko lähti pelastamaan häntä. Tuu‑tikki katsoi hetken, sitten hän meni takaisin uimahuoneeseen ja pani vesikattilan kamiinalle. Niin, niin, hän ajatteli huokaisten. Näinhän niiden seikkailukertomuksissa aina käy. Pelastaa ja tulla pelastetuksi. Miksi kukaan ei kirjoita koskaan niistä, jotka yrittävät lämmittää sankareita perästäpäin.
Источники и переводы цитатLähteet ja sitaattien käännökset
Янссон, Туве (1962) «Сказки долины Муми‑троллей» Перевод Сергея Плахтинского. Азбука 2016.
Янссон, Туве (1957) «Волшебная зима». Перевод Людмилы Брауде. Азбукa 2012.
Янссон, Туве (1954) «Опасное летo». Перевод Людмилы Брауде. Азбукa 2012.
Янссон, Туве (1950) «Мемуары Папы Муми‑тролля». Перевод Людмилы Брауде. Азбукa 2013.
Laajarinne, Jukka (2009) Muumit ja olemisen arvoitus. Atena Kustannus.
Jansson, Tove (1962) Näkymätön lapsi ja muita kertomuksia. Suomentanut Laila Järvinen. WSOY.
Jansson, Tove (1957) Taikatalvi. Suomentanut Laila Järvinen. WSOY.
Jansson, Tove (1954) Vaarallinen juhannus. Suomentanut Laila Järvinen. WSOY.
Jansson, Tove (1950) Muumipapan urotyöt. Suomentanut Laila Järvinen. WSOY.
Laajarinne, Jukka (2009) Muumit ja olemisen arvoitus. Atena Kustannus.