Историк Лаура Колбе понимает классовую иерархию ‑ только деньги не помогут попасть в высший светHistorioitsija Laura Kolbe ymmärtää luokkahierarkioita ‑ yläluokkaan ei pääse pelkästään rahalla
В финском университете сталкиваются представители элит и мыслители‑радикалы, и некоторые из них становятся новым высшим классом, говорит историк Лаура Колбе.
Suomalaisessa yliopistossa kohtaavat eliitti ja radikaaliajattelijat, joista osa nousee uuteen eliittiin, historioitsija Laura Kolbe sanoo.
«Будь осмотрителен. Учись. Не сиди сложа руки. Спи только ночью. Не прыгай, не свисти, не лягайся. Ходи медленно и с достоинством, сиди с прямой спиной. Контролируй свои эмоции и ни в коем случае не смейся сильно, чтобы не были видны зубы». Агронома Луиса Эрнрута, до глубокой старости прожившего в поместье Тервик в Ловиисе, воспитывали согласно этим аристократическим принципам. Его отец, доживший до 98 лет, был крестником Александра III, и в его доме сохранению традиций уделялось особое внимание.
”Ole varovainen. Opiskele. Älä elä toimettomana. Nuku vain öisin. Älä hypi, vihellä äläkä potki. Kävele arvokkaasti ja hitaasti, istu selkä suorana. Hillitse tunteesi äläkä naura missään nimessä niin kovaa, että hampaat näkyvät.” Näitä aatelisten kasvatusperiaatteita sovellettiin agronomi Louis Ehrnroothiin, joka asui vanhoille päivilleen saakka Tervikin kartanossa Loviisassa. 98‑vuotiaaksi eläneen Ehrnroothin isä oli Aleksanteri III:n kummipoika, jonka kotona korostettiin perinteiden säilyttämistä.
История жизни Эрнрута — классический пример старого высшего класса Финляндии, на плечи которого легло бремя семейного наследия, разъясняет Лаура Колбе в своей книге «Невыносимые трудности принадлежности к высшему классу». Колбе — писательница и профессорка европейской истории в Хельсинкском университете, которая исследует финское классовое общество, в особенности его высшее сословие. Несмотря на то, что в средствах массовой информации много говорится о представлениях среднего класса, она говорит, что СМИ предпочитают иметь дело с неблагополучием и бедностью, а не с высшим классом. Аналитический взгляд нелегко обратить вверх. Так почему же так важно знать, как живет элита?
«С человеческой точки зрения интересно все, что помогает нам понять разнообразие общества и невидимые миры, которые иначе недоступны», — говорит она. Также важно знать, кто вращается в этих кругах и как туда попадают или оказываются в них. Сама Колбе принадлежит и к финской элите, и к интеллигенции, но в детстве она жила «между дачей, домом и социальной квартирой», и поэтому она знакома с бытом разных слоев общества. Сегодня исследовательница отождествляет себя в первую очередь с образованным городским средним классом, то есть с интеллигенцией. Также она является уполномоченной в городском совете Хельсинки от Коалиционной партии (фин. Kokoomus).
Ehrnroothin elämäntarina on klassikkoesimerkki Suomen vanhasta yläluokasta, jonka harteita painaa suvun velvoittava perintö, Laura Kolbe kertoo kirjassaan Yläluokka: olemisen sietämätön vaikeus. Kolbe on tietokirjailija ja Helsingin yliopiston Euroopan historian professori, joka on akateemisella urallaan tutkinut suomalaista luokkayhteiskuntaa, etenkin yläluokkaa. Vaikka median keskiluokkaolettamasta puhutaan paljon, hänen mukaansa media käsittelee mieluummin huono‑osaisuutta ja köyhyyttä kuin yläluokkaa. Analyyttista katsetta ei käännetä kovin helposti ylöspäin. Miksi olisi tärkeää tietää, miten eliitti elää?
”Kaikki sellainen on inhimillisesti ottaen kiinnostavaa, mikä auttaa ymmärtämään yhteiskunnan moninaisuutta ja näkymättömiä maailmoja, joihin ei muuten ole pääsyä”, hän sanoo. On myös tärkeää tietää, keitä näissä maailmoissa liikkuu ja miten yläluokan ympyröihin voi päästä — tai joutua.
Kolbe itse liikkuu suomalaisen eliitin ja sivistyneistön joukossa, mutta lapsuudessaan hän on elänyt ”huvilan, omakotitalon ja arava‑asunnon välillä”, minkä vuoksi yhteiskunnan eri puolet ovat tulleet eläviksi. Hän identifioituu nykyisin ensisijaisesti kaupunkilaiseen koulutettuun keskiluokkaan eli sivistyneistöön. Hän on myös Keskustan kaupunginvaltuutettu Helsingissä.
Дворянский календарь и предприниматели в сфере медиаAateliskalenteri ja someyrittäjät
О семьях со «старыми деньгами», унаследовавших богатство, можно узнать, например, из «Финского рыцарского и дворянского календаря», который издается с 1858 года. Также представление о влиятельных семьях страны может дать и «Календарь членов Союза семейных предпринимателей Финляндии». Налоговый список, который публикуется каждый год в ноябре, показывает, кто входит в число элиты страны по доходам. Туда можно попасть благодаря крупным слияниям и поглощениям, но также эти данные демонстрируют, что инфлюэнсеры, например, могут зарабатывать ничуть не хуже ведущих экспертов, пусть у них и не всегда есть высшее образование. Так что же отличает внезапно разбогатевших «выскочек» от старых элитных семейств?
«Разбогатеть можно в любое время и любым подходящим для этого исторического момента способом. Но богатство не гарантирует места на вершине классовой иерархии. Чтобы достичь этого, может потребоваться несколько поколений. Удачно заключенный брак может обеспечить быстрый переход из одного класса в другой».
”Vanhan rahan” sukuja, joilla on perittyä varallisuutta, voi etsiä esimerkiksi Suomen Ritariston ja Aatelin kalenterista, jota on julkaistu vuodesta 1858 lähtien. Myös Suomen perheyrittäjien liiton jäsenkalenteri voi antaa osviittaa maamme mahtisuvuista. Vuosittain aina marraskuussa julkaistava verotietolistaus näyttää puolestaan, ketkä ovat maan tuloeliittiä. Näille listoille voi päästä suurilla yrityskaupoilla, mutta tiedoista käy ilmi sekin, että esimerkiksi somevaikuttajat voivat tienata saman verran kuin huippuasiantuntijat, vaikka heillä ei välttämättä ole huippukorkeaa koulutusta. Mikä erottaa äkkiä vaurastuneet ”nousukkaat” vanhoista eliittisuvuista?
”Kunakin aikana voi rikastua aikaan sopivalla tavalla. Mutta rikastuminen ei takaa paikkaa luokkahierarkian yläpäässä, vaan sinne nousu saattaa vaatia sukupolvia. Sopivasti solmittu avioliitto voi tarjota oikotien luokasta toiseen.”
Принадлежность человека к высшему классу или нет, зависит от того, как деньги расходуются. Колбе перефразирует шведскую пословицу: первое поколение состояние зарабатывает, второе — наследует, а третье либо растрачивает, либо с умом инвестирует. «Действия третьего поколения и определяют преемственность».
По ее словам, классовая иерархия общества «отлита из бетона» не слишком тщательно. «Мировая история полна случайностей, и многое зависит от того, кто окажется в нужном месте в нужное время. Я вижу общество как совокупность сетей, которая не всегда является систематизированной. Но чем больше вы знаете о том, как это работает, тем больше вы осведомлены о механизмах социальных структур». Университет — это то место, где можно эти знания получить.
Kuuluuko joku yläluokkaan vai ei riippuu siitä, miten saadut varat käyttää. Kolbe mukailee ruotsinkielistä sananlaskua: ensimmäinen sukupolvi hankkii omaisuuden, toinen sukupolvi perii sen ja kolmas sukupolvi joko hassaa sen tai sijoittaa viisaasti. ”Kolmannen sukupolven toimenpiteet mittaavat jatkuvuuden.”
Hänen mukaansa yhteiskunnan luokkahierarkioita ei ole valettu betoniin kovin suunnitelmallisesti. ”Maailmanhistoria on täynnä suhmurointia ja sattumuksia, ja paljon on kiinni siitä, että on oikeaan aikaan oikeassa paikassa. Näen yhteiskunnan verkostojen kokonaisuutena, joka ei ole aina kauhean systemaattinen. Mutta mitä enemmän tietää verkoston toimivuudesta, sitä enemmän ehkä tajuaa yhteiskunnan mekanismeista.”Olennainen paikka, jossa tätä tietoa voi hankkia, on yliopisto.
Университет — место, где смешиваются классыYliopisto on luokkasekoitin
«Конечно, происхождение влияет», — говорит Кольбе, размышляя об академических исследованиях, благодаря которым общество движется вперед. Чем семья образованней, тем более естественными кажутся формальная академическая обстановка, студенческие традиционные вечеринки, церемонии выпуска или этикет на защите диссертации, а также изучение теории и усердное чтение. Исследовательница анализирует эту тему в совместных работах с писательницей Катрииной Ярвинен, происходящей из семьи рабочего класса.
Колбе утверждает, что Финляндия по‑прежнему является классической меритократией, если рассматривать ее в глобальном масштабе. Благодаря учебе даже человек из семьи с низким доходом может стать заметной общественной фигурой, чиновником, политиком и членом академической элиты, без, как говорят по-шведски», «pappa betalar» — «папочкиных денег». Да и нет в Финляндии частных школ или университетов центральноевропейского типа, взимающих десятки тысяч евро за обучение, закрывая доступ к образованию менее обеспеченным людям.
”Totta kai kotitausta vaikuttaa”, Kolbe sanoo puhuessaan akateemisista opinnoista, joiden kautta yhteiskunnassa edetään. Mitä koulutetummasta kodista tulee, sitä luontevammilta muodollinen akateeminen ympäristö, sitsit, promootiot tai väitöskaronkan tapaetiketti tuntuvat, samoin teoreettinen opiskelu ja ankara lukeminen. Hän on analysoinut aihetta teoksissaan yhdessä työväenluokkaisesta kodista tulevan kirjailija Katriina Järvisen kanssa.
Suomi on edelleen klassinen meritokratia, jos asian suhteuttaa globaaliin perspektiiviin, Kolbe väittää. Opiskelun kautta vähävaraisestakin kodista on mahdollista päästä merkittävään yhteiskunnalliseen rooliin, virkahenkilöksi, poliitikoksi ja tiedemaailman eliittiin ilman että ”isi maksaa”, pappa betalar, hän kuvaa. Suomessa ei nimittäin ole Keski‑Euroopan tyyliin yksityisiä kouluja tai yliopistoja, jotka veloittaisivat kymmenien tuhansien eurojen lukuvuosimaksuja sulkien vähävaraisilta opintien.
«В северных странах нет частных университетов, высшее образование финансируется государством. В политическую и чиновничью элиту у нас входят люди из разных социальных слоев, если у них есть желание и знания. Наряду с армией университет — лучшее место для смешения классов».
Однако сами по себе академическая книжная премудрость или усердная учеба не являются автоматическим карьерным лифтом, если студент не умеет использовать социальные сети академической среды. Студенческие объединения, совместные проекты и мероприятия учат «хорошему вкусу» и налаживают связи, благодаря которым можно подниматься по ступеням социальной лестницы. Этим сумели воспользоваться многие, даже те, кто рос в самых скромных условиях, — напоминает Колбе. «Элиты в Финляндии всегда были настолько открыты, что способный и компетентный человек может добиться успеха самыми разными способами».
”Pohjoismaissa ei ole yksityisiä yliopistoja, vaan kyse on valtion rahoittamasta korkeakouluputkesta. Meillä erilaisista taustoista tulevia ihmisiä nousee poliittiseen ja virkamieseliittiin, jos tahtoa ja tietoa on. Armeijan ohella yliopisto on paras luokkasekoitin.”
Pelkkä akateeminen kirjaviisaus tai edes ahkera opiskelu ei kuitenkaan ole automaattinen tie herrahissiin, jos opiskelija ei osaa hyödyntää akateemisen elämän yhteydessä toimivia sosiaalisia verkostoja. Osakunnista, opiskelijapolitiikasta ja tapahtumista opitaan ”hyvää makua” ja solmitaan suhteita, joilla edetään ylemmäs yhteiskunnan askelmilla. Näitä askelmia pitkin on moni onnistunut nousemaan vaatimattomistakin oloista, Kolbe muistuttaa. ”Eliitit ovat sillä tavalla olleet Suomessa avoimia, että jos on pätevä ja osaava, voi pärjätä monella tavalla.”
Консервативный или радикальный университет?Konservatiivinen vai radikaali yliopisto?
Вечеринки, академические церемонии и другие мероприятия — это университетские традиции, которые остаются неизменными на протяжении веков. Они поддерживают преемственность. «Мне не хотелось бы воспринимать эти практики как консервативные. Различным учебным заведениям нужны традиции, церемонии и ритуалы, с помощью которых они, так сказать, публично себя представляют. Рабочее движение тоже имеет свои собственные проявления, так же как силы обороны и церковь».
Из этих формальных обычаев в мир могут выйти новые идеи. «Содержания академических торжественных речей и исследований могут быть очень радикальными! Общественные изменения происходили именно благодаря университетам».
В 2023 году студенты университетов не сидят в амфитеатрах увенчанные венками, а захватывают пространства и протестуют против политики сокращений правительства .
Sitsit, promootiot ja muut akateemiset tapahtumat ovat yliopiston traditioita, jotka ovat säilyneet samankaltaisina vuosisatojen ajan. Ne ylläpitävät jatkuvuutta. ”En halua nähdä näitä käytäntöjä konservatiivisina. Erilaiset instituutiot tarvitsevat perinteitä, seremonioita ja rituaaleja, joilla ne ikään kuin panevat itsensä esille. Myös työväenliikkeellä on omanlaisiaan manifestaatioita, samoin puolustusvoimilla ja kirkolla.”
Näiden muodollisten tapojen keskeltä maailmalle voi singota uusia aatteita. ”Akateemisten juhlapuheiden ja tutkimusten sisällöt voivat olla hyvin radikaaleja! Yhteiskunnalliset muutokset ovat tulleet juuri yliopistoista.”
Vuonna 2023 yliopisto‑opiskelijat eivät istu lehtereillä seppeleet päässään, vaan valtaavat tiloja ja protestoivat hallituksen leikkauspolitiikkaa vastaan.
Историк напоминает о долгой традиции. Студенческая организация «Академическое карельское общество» продвигала идею Великой Финляндии в 1920–1940‑х годах. В следующем десятилетии процветал антикоммунизм, после чего в 1960-х годах тайстоисты развивали левые идеи. Затем экологическое мышление укрепилось, и в 1970-х годах в Хельсинкском университете не зародилось движение зеленых.
К нам из Германии пришел гумбольдтовский идеал. Согласно ему, задачей просветительского университета в XIX веке было воспитание государственных служащих для работы на благо государства, и здесь видную роль играет важнейшая идея просвещения: недостаточно быть профессионалом, нужно быть более широко образованным. Необходимо иметь способности действовать как гражданин и политически активный человек. Университетское образование у нас всегда включало критическое мышление, и поскольку в Финляндии не было других путей продвижения в обществе, университет стал той тропой, через которую формируется новый инновационный слой элит.
По мнению Колбе, вполне вероятно, что, если уроки истории верны, члены революционных университетских движений со временем станут политической элитой и даже войдут в высший класс.
Historioitsija muistuttaa pitkästä linjasta. Ylioppilasjärjestö Akateeminen Karjalaseura lujitti Suur‑Suomi-aatetta 1920–1940-luvulla, antikommunismi loisti seuraavalla vuosikymmenellä, minkä jälkeen taistolaiset kehittivät vasemmistoaatetta 1960-luvulla, kunnes ekologinen ajattelu vahvistui ja vihreä liike syntyi Helsingin yliopistossa 1970-luvulla.
”Meillä on Saksasta tullut humboldtilainen ihanne. Sen mukaan sivistysyliopiston tehtävänä oli aikoinaan 1800‑luvulla kasvattaa virkamiehiä valtion palvelukseen ja siihen kuuluu hyvin voimakkaana sivistysideaali: ei riitä, että olet ammattilainen, vaan sinun pitää olla laajemmin sivistynyt. Pitää olla valmiuksia toimia kansalaisena ja poliittisena ihmisenä. Yliopisto-opetukseen on meillä kuulunut kriittisyys, ja koska Suomessa ei oikein ole ollut muita polkuja, yliopisto on ollut se väylä, jonka kautta tuotetaan uutta innovatiivista eliittiä.”
Kolben mukaan on todennäköistä, että nyt vallankumouksellisten yliopistoliikkeiden jäsenet nousevat aikanaan poliittiseen eliittiin ja jopa yläluokkaan, jos historian opetukset pitävät paikkaansa.
Сохраняя дух Henkinen olemus säilyy
После Второй мировой войны в Европе жило множество аристократических семей, утративших свое имущество: усадьбы, дома и владения — говоря марксистским языком, свой материальный капитал. Однако аристократический взгляд на мир и другие элементы духовного капитала сохранились, и благодаря этому эти обедневшие семьи постепенно снова поднялись на верхние ступеньки социальной лестницы. «В духовном смысле аристократизм передается по наследству. Для будущего очень важно сохранять семейное наследие, будь то усадьба или родовой бизнес, но, если этого нет, сохраняются определенные ценности».
Если имя значится в дворянском календаре, принадлежность к высшему классу и осознание важности собственной семьи остаются, даже если исчезнет имущество. Когда человек позиционирует себя как часть культурного континуума, в его существовании появляется легкость. Вот почему в ценности финского высшего класса традиционно не входит показная роскошь, а напротив ценится умеренность и скромность. Различия неуловимы и касаются «хорошего вкуса», хобби и досуга.
Toisen maailmansodan jälkeen Euroopassa eli monia yläluokkaisia perheitä, jotka olivat menettäneet omaisuutensa: kartanot, talot ja omistukset — marxilaisittain aineellisen pääomansa. Yläluokkainen tapa katsoa maailmaa ja muu henkinen pääoma jäi, ja sen avulla nämä köyhtyneet suvut kipusivat pikkuhiljaa jälleen yhteiskunnan yläkerroksiin. ”Henkisessä mielessä yläluokkaisuus on periytyvää. On erittäin tärkeää säilyttää suvun perintö tulevaisuuteen, vaikka nyt kartano tai perheyritys, mutta jos mitään muuta ei jää, tietyt arvot jäävät.”
Jos nimi on aateliskalenterissa, yläluokkainen identiteetti ja käsitys oman suvun merkittävyydestä säilyy, vaikka omistukset katoaisivat. Olemiseen tulee keveyttä, kun yksilö asemoituu osaksi kulttuurista jatkumoa. Sen vuoksi suomalaisen yläluokan arvoihin ei ole perinteisesti kuulunut nousukasmainen tavaroilla pröystäily, vaan materiaalista vaatimattomuutta on arvostettu. Erot ovat hienovaraisia ja liittyvät ”hyvään makuun”, harrastuksiin ja vapaa‑ajanviettoon.
А как насчет политических предпочтений представителей высшего класса? Об этом можно получить представление по так называемому «индексу золотых зубов». Например, в богатых районах Хельсинки голоса в основном идут за Коалиционную партию (фин. Kokoomus), Шведскую народную партию (фин. Ruotsalainen kansanpuolue, RKP) и немного за «Зеленых» (фин. Vihreät). «С другой стороны, в этих районах на президентских выборах когда‑то широкой поддержкой пользовался [Урхо] Кекконен», — замечает Колбе. Он был из Аграрного союза (фин. Maalaisliitto), предшественника нынешней Центристской партии.
«В Финляндии отсутствует историческое среднеевропейское городское буржуазное сословие и, следовательно, ее представитель — городской житель, экономически независимый и стремящийся к собственному образу жизни».
Entä yläluokkaiset puoluekannat? Niistä saa osviittaa seuraamalla niin sanottua ”kultahammasindeksiä”. Esimerkiksi Helsingin vaurailla alueilla äänet menevät pääasiassa Kokoomukselle, Ruotsalaiselle kansanpuolueelle (RKP) ja vähän myös Vihreille. ”Toisaalta näillä alueilla [Urho] Kekkonen sai aikanaan laajaa kannatusta presidentinvaaleissa”, Kolbe huomauttaa. Kekkonen tuli Maalaisliitosta eli nykyistä Keskustaa edeltäneestä puolueesta.
”Suomesta puuttuu historiallinen, keskieurooppalainen, urbaani porvaristo ja siten perinteinen kaupungin täysivaltainen asukas, kaupunkikansalainen, joka on ollut taloudellisesti itsenäinen ja omanlaista elämäntapaa tavoitteleva.”
Долгое время Финляндия была сельскохозяйственной страной, в которой национальный идеал строился по крестьянским меркам. Когда сельский житель в конце концов перебрался в город, он частично усвоил урбанистические правые ценности. Сегодня городской, просвещенный средний класс Финляндии представляет собой «образованных буржуа», говорит Колбе. Когда партии начали формироваться, сначала ШНД, а затем Коалиционная партия начали продвигать буржуазные, а также правоцентристские темы.
«Все послевоенное время в Финляндии пытались создать партию «людей умственного труда», но безуспешно. В наши дни буржуазность чрезмерно ассоциируется с идеологией Коалиционной партии».
Suomi oli sen sijaan pitkään maaseutuvaltainen maa, jossa kansallinen ihanne rakennettiin talonpoikaiseen kehikkoon. Kun talonpoika lopulta kaupungistui, hän omaksui osaltaan urbaanioikeistolaisia arvoja. Nykyisin Suomen urbaani, koulutettu keskiluokka edustaa ”koulutusporvareita”, Kolbe sanoo. Kun puolueet muodostuivat, aluksi RKP ja sitten Kokoomus alkoivat ajaa porvarillisia, mutta myös yleisiä oikeistolaisia teemoja.
”Koko sotien jälkeisen ajan Suomeen on kaivattu ’henkisen työn tekijöiden’ puoluetta siinä kuitenkaan onnistumatta. Nykyään porvarillisuus on liikaa synonyymi kokoomuslaisuudelle.”
Эта статья была первоначально опубликована на Voima.fi и переиздается в Culturalist.fi с разрешения редакции. Мы предоставляем этот материал для нашей аудитории, чтобы расширить доступ к важным темам и взглядам, представленным в оригинальной публикации. Текст сохраняет авторский стиль и содержание, а также сопровождается ссылкой на источник, где можно ознакомиться с оригинальной версией.
Tämä artikkeli on julkaistu aiemmin Voima.fi:ssä ja Voiman toimitus on antanut meille luvan julkaista se uudelleen Culturalist.fi:ssä. Haluamme tarjota lukijoillemme pääsyn Voiman juttuihin, joissa on tärkeitä aiheita ja kiinnostavia näkökulmia.